Bállás-Ylläsduoddara luondu

Duoddarat váldet johtti

Bállás-Ylläsduoddara álbmotmeahcis suodjaluvvo mearkkašahtti oassi Oarje-Sámi stuoraduottarráiddus ja luondduviđávuvddin ja jekkiin, mat leat dan birra. Duoddariid, boares mehciid ja jekkiid šaddo- ja eallišlájat addet gallestallái válljugas gova Lappi luonddus.

Duottarráiddu báktevuođu gárggiideami áramus dáhpáhusat gullet áigemuddui, goas Sámis ledje Álppaidsullasaš joaibmevárit, Svekokarelidat. Áigi das lea vássán sulaid 3 miljárdda jagi, eaige váriin leat báhcán earát go dan gollan ruohtasoasit dehege dáláš čohkat. Svekokarelidain šaddan kvartsihtaváriid  ja - duoddariid ráidu ollá Oarje-Lappis gitta Davvi-Gárjilii, ja maid álbmotmehciid duoddarat gullet dasa.

Kvartsihta lea šaddan čuđiid miljovnnaid jagiid dassái. Mearrabodnái ja joganjálmmiide lea čoggon ja geardádan sáttu, mii nuppástuvvá golaheami dihte nana ráktolágan geađgin, go dat šaddá eanangara báhkka siskkožii. Mátta kvartsihtaduoddariin eanemus dovddus lea Guossáma Rukaduottar (491 mehtera), davviguovllus Ylläsduottar (718 mehtera) ja Ovnnešduoddarat (723 mehtera). Bállás-Ylläsduoddara álbmotmeahci duovdagiin lea leamaš maid aktiiva dollavárredoaibma, goas leat šaddan eatnama čáhppes vulkána geađggit.

Taigameahcit ja duottarguolbanat

Duoddariin goahccevuovdi ollá sulaid 400 - 500 mettara allodahkii mearradásis. Dan bajábealde lagešvuovdi rápmada seakka boagánin muorahis bálljásin, gos šaddet dušše duoddariid sitkes daŋasšattut, dego čáhppesmuorji, rievssatmuorji ja duolbadaŋas sihke biekkus alážiin lieđđedaŋas.

Guorba, viiddes duottarguolbaniid veajan leat skurččuid šattolaš jogašrođut gáiskešattuideasetguin. Bállás-Ovnnesduoddara earuhit Pahakuru ja Hánnogurra, doppe deaivvadit máŋggat lulli- ja davviguovllu šaddo- ja eallišlájat. Ovnnesduottar lea Suoma duoddariid dábálaččamus geađggis, kvarcihtas ja granihtas. Bállásduoddara čearut leat amfibolihta geađgešlájas.

Duottarráiddu vuovddit ovddastit davvigoahccevuovdeavádaga dehege taiga oarjeosiid, ja daid measta boares luondduviđavuovddit leat suodjaleami dáfus earenoamáš divrasat. Allodat erohusaid ja eananvuođu sierra geađgešlájaid dihte luondu lea máŋggabealageabbo go birastahtti eatnamiin. Duoddarat, mat allánit vuvddiin, buktet eatnamiidda buot davviguovllu vuovdešaddotiippaid Gaska- ja Lulli-Sámiguossavuvddiid ja Vuovde-Sámi beahcevuvddiid rájes gitta Duottar-Sámisoahkevuvddiid ja muorahis bálljásiid rádjái. Davviguovllu ealli- ja šaddošlájat gávdnojit duoddariin dábálaš eallinbirraseaset lullelis.

Guolbaniid šlájat čohkiidit eanas oahpes meahccemurjjiin sarrimis ja joŋas. Báikkuid lákta ja bibmos dielkkuin vehkkes šlájat, dego boaresgállarássi ja vuovdegáiskkit gávdnojit hui eatnat. Rođuin šaddet ee. jieret, ávža ja nástelieđga. Hui ebmos jogášrođuid šattut leat vuogodolgi, boska ja jeađjá.

Állat buktá giđa

Giđđat vuosttaš bárbmolottiid joavkkus olle álbmotmeahci dovddaldatloddi, állat. Gesiid meahcceviidodagas sáhttá oaidnit juobe 150 loddešlája. Dálvvi jaskes luonddu ealáskahttet bálljásduoddariid gironat, lagešvuvddiid rievssahat ja vuovdeguvlui liikojit fas guovssahat, báhcatlottit ja gaccepaččat.

Állat vizardeapmi gullo duottaralážiin geassemánu álggus. Loahppagease girdibeassádagat čoahkkanit šattolaš jogašguoraide boradit, ja dat ealáskahttet girdilemiin loahppageasi jaskkodeaddji duottarluonddu.

Biekkagaikkohaga lieđđedaŋas

Duottarráiddu šaddošlájat čájehit Sámi vuovde- ja jeaggeluonddu buoremus lági mielde. Guovllus leat buhttemeahttun árvvolaš boares vuovddit mieskamuoraideasetguin ja luondduviđajeakkit. Dutkamušain leat Ylläs-Aakenus -guovllus gávdnon 28 áitatvuloš bohccišaddošlája ja 108 čátnašlája, mii lea Sámi diliin hui stuora mearri.

Duoddariid šlájain leat earret gálkkagáibideddjiid measta buot Davvi-Sámi šlájat. Oahppásepmosat leat duolbadaŋas, rievssatmuorji, várrevárbu, lieđđedaŋas, suorrejiekta ja várregieldá.

Jekkiid šlájat molsašuvvet dábálaš jekkiid ja muorrajekkiid smáittes šlájain gáibideaddji gálkiiliikojeaddjiide. Dain orkideat gávdnojit oalle dábálažžan duottarráiddu nuorttabealde earenoamážit Ylläs-Aakenus -guovllus. Luktit gávdnojit máŋggalágánin. Guovllu mihtilmaččamus luktit leat juovkalukti ja šluppotlukti. Njuoska jekkiid šattut leat ee. muošká ja rábátlukti.

Máilmmi buhttáseamos áibmu

Vuoiŋŋa Lappi buhtes áimmu seammás, go návddašat Bállás-Ylläsduoddara fiinna eatnamiin. Dán oasis Suoma gávdno olles máilmmi buhttáseamos áibmu.  Nu muitalit báikkálaš dutkanstašuvnnas dutkit, geat leat čoaggán áibmokvalitehtačájánasaid.

Buhtis ja nuoskitkeahtes áimmu vuoigŋan lea dáid beivviid hárvenaš vejolašvuohta. Stuorra oassái, eandaliige olbmuide geat ásset gávpogiin, váikkuhit jámma ja ollu iešguđege lágan áimmunuoskkideamit. Dát nuoskkit dagahit dearvvasvuhtii hehttehusaid, dego ástmá dahje vuoigŋamii buohcuvuođaid.

Suoma Lappi lea buorre báiki fállat du geahppáide oanehaš bosihanbottoža buhtes áimmus.  Dáppe eai leat šlámat dahje liige čuovggat. Sáhtát návddašit vásáhusain maid ii vajálduhte, dego jaskatvuođas ja miljovnnain bilaideaddji násttiin idjaalmmis.

Eará Bállás-Ylläsduoddara luonddu čuozáhagat leat čáppa luondduviđa duovdagat. Sáhtát gakcut álbmotmeahci alla báljes duoddariidda ja návddašit go oainnát Lappi fiinna viiddes meahcceguovlluid ja šealgu jávrriid. Go áibmu lea nu buhtis, juohke guovllus sáhttá oaidnit máŋggaid kilomehteriin duohkái ja vásihit ahte lea Eurohpá maŋimuš viiddes meahcceguovlluid váibmosis.